در حالی که سهم دهکهای بالا از یارانه انرژی بیش از 70 درصد برآورد میشود، دولت با مدل سهنرخی قصد دارد مسیر شفافتری برای تخصیص یارانه سوخت ایجاد کند.
به گزارش ایران جیب از مهر، دولت پس از ماهها بررسی کارشناسی و ارزیابی الگوی مصرف سوخت در کشور، تصمیم گرفته است از ۲۲ آذرماه طرح جدید «بنزین سهنرخی» را به اجرا بگذارد؛ طرحی که بر اساس اعلام فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، هدف اصلی آن «شفافسازی یارانهها، عادلانهسازی توزیع سوخت و کنترل رشد مصرف» عنوان شده است.
مهاجرانی در جریان سفر خود به استان کرمان به مناسبت روز دانشجو گفت: دولت هیچگونه تصمیم ناگهانی درباره قیمت سوخت نمیگیرد. هدف ما این است که مردم ببینند یارانه بنزین چگونه و به چه کسانی تعلق میگیرد. تغییر نظام قیمتی، گامی برای پایان دادن به عدم شفافیت در نظام یارانهای کشور است.
سه سطح قیمتی چگونه تعریف شده است؟
طبق جزئیات منتشرشده، الگوی مصرف بهگونهای طراحی شده که سهمیه پایه همچنان با نرخ ۱,۵۰۰ تومان عرضه خواهد شد. مصرف مازاد خانوارها تا سقفی مشخص با نرخ ۳,۰۰۰ تومان و مقادیر بالاتر از آن (استفادهاز کارت سوخت جایگاه) با نرخ آزاد ۵,۰۰۰ تومان محاسبه میشود. بهگفته دولت این تقسیمبندی با هدف جلوگیری از فشار بر دهکهای پایین و در عین حال جلوگیری از قاچاق سوخت انجام شده است.
در واقع، خانواری که مصرفی متناسب با الگوی معمولی دارند، میزان سهمیه خود را همچنان با نرخ یارانهای میخرند و فقط پرمصرفها مشمول نرخهای بالاتر خواهند شد.
هدف دولت از اجرای این سیاست
دولت چهار هدف اصلی را برای اجرای این الگو اعلام کرده است:
عدالت در یارانه پنهان بنزین: هماکنون بیش از ۷۰ درصد یارانه سوخت به دهکهای بالای درآمدی میرسد. دولت قصد دارد با سهنرخی شدن بنزین، از توزیع غیرعادلانه یارانه میان ثروتمندان جلوگیری کند و منابع آن را به خانوارهای کمدرآمد بازگرداند.
کاهش قاچاق سوخت به کشورهای همسایه: اختلاف بالا بین قیمت رسمی بنزین در ایران و بهای آن در منطقه، سالانه میلیاردها لیتر سوخت را به مسیر قاچاق میکشاند. تثبیت نرخ آزاد در حد واقعی میتواند بساط قاچاق گسترده را تا حد زیادی جمع کند.
مدیریت مصرف داخلی و توسعه CNG: دولت همزمان در کنار تغییر شیوه قیمتگذاری، بودجه قابل توجهی برای توسعه جایگاههای گاز طبیعی فشرده (CNG) و خودروهای دوگانهسوز اختصاص داده است تا فشار مصرف از دوش بنزین برداشته شود.
شفافسازی و هوشمندسازی یارانهها: به گفته مهاجرانی، «هر لیتر بنزین یارانهدار باید قابل ردیابی باشد.» این عبارت در واقع اشاره به زیرساخت جدید سامانه هوشمند کارت سوخت دارد که به گفته وی، سطح جدیدی از شفافیت مالی را در زنجیره انرژی ایجاد میکند.
عبدالرضا مهدوی، استاد دانشگاه این تصمیم را «گامی محتاطانه اما درست» ارزیابی میکند. او میگوید: سالهاست نظام یارانه بنزین به نحوی طراحی شده که ثروتمندترین اقشار، بیشترین استفاده را از آن میبرند. دولت با سهنرخی کردن بنزین، برای اولینبار میان مصرف معمول، پرمصرف و قاچاقمحور تمایز قائل شده است. این یعنی اصلاح تدریجی، نه شوک درمانی.
او در ادامه میافزاید: وقتی اختلاف بین قیمت رسمی و بازار منطقهای کاهش یابد، صرفه قاچاق از بین میرود و منابع آزادشده میتواند صرف بهبود حملونقل عمومی و نوسازی خودروهای فرسوده شود. این سیاست در نهایت به نفع مردم است.
طبیعتاً هر اصلاح قیمتی نگرانیهایی را در سطح جامعه ایجاد میکند؛ از افزایش کرایهها گرفته تا اثرگذاری بر قیمت کالاها. با این حال، سخنگوی دولت با رد هرگونه «افزایش دستوری نرخها» تأکید کرد: قیمت بنزین سهمیهای ثابت میماند. آنچه تغییر میکند نرخ اضافهمصرف است. مردم نگران نباشند؛ هیچ تغییری در هزینه روزانه رفتوآمد خانوارهای عادی رخ نخواهد داد.
همچنین وزارت کشور موظف شده طی هفتههای آتی نظارت دقیق بر ناوگان حملونقل عمومی شهری و بینشهری را تقویت کند تا هرگونه سوءاستفاده احتمالی مهار شود.
به گفته دولت سامانه ثبت الکترونیکی نرخها نیز از شنبه آینده فعال میشود تا هرگونه افزایش خودسرانه کرایه یا قیمت در بخش خدمات قابل پیگیری باشد.
تجربه جهانی اصلاح قیمت سوخت
کشورهایی چون ترکیه، مالزی و اندونزی طی دهه گذشته مدل مشابهی از «قیمت پلکانی» را اعمال کردند. در ترکیه، دولت ابتدا بنزین را در سه سطح یارانهای، نیمهیارانهای و آزاد عرضه کرد و همزمان درآمد حاصل از اصلاح قیمتها را صرف توسعه زیرساختهای شهری کرد. نتیجه آن، کاهش ۲۲ درصدی مصرف سوخت در سه سال بود.
کارشناسان معتقدند اگر ایران نیز درآمد حاصل از بخش آزادسازی را به حوزههایی چون حملونقل عمومی، «یارانه مستقیم خانوار» و حمایت از تولید بازگرداند، اثر اجتماعی طرح مثبت و پایدار خواهد بود.
در یک سال گذشته، وزارت نفت ۱۲ اقدام زیرساختی انجام داده که به گفته کارشناسان «زمینهسازی موفقیت طرح جدید» به شمار میرود. از جمله: نوسازی سامانه کارت هوشمند سوخت، اتصال مستقیم دادههای مصرف به واحدهای پالایش و پخش، توسعه جایگاههای سوخترسانی CNG در ۹ استان، آغاز برنامه بازسازی خودروهای دوگانهسوز در بخش حملونقل عمومی.
این مجموعه اقدامات باعث شده اجرای الگوی سهنرخی بدون اختلال در توزیع سوخت انجام شود و هیچ افزایش ناگهانی در نرخ بنزین پایه رخ ندهد.
سهنرخی شدن بنزین در نگاه نخست ممکن است شبیه افزایش قیمت تلقی شود، اما در واقع مدیریت هوشمند یارانه پنهان است. این طرح امتیاز مصرف بهینه را به مردم میدهد و هزینه اضافهمصرف را از پرمصرفان و قاچاقچیان میگیرد.
از سوی دیگر، سیاست جدید دولت بهویژه به نفع دهکهای پایین، مناطق روستایی و خودروهای کممصرف است که سهمیه ۶۰ لیتری آنها بدون تغییری محفوظ خواهد ماند.
مهدوی تأکید میکند: دولت اگر تعهد بدهد که درآمد مازاد ناشی از نرخ سوم را صرف توسعه حملونقل عمومی و کمک به نوسازی ناوگان کند، جامعه نهتنها این تصمیم را میپذیرد بلکه آن را به عنوان نشانهای از عقلانیت در سیاست انرژی ارزیابی خواهد کرد.
تصمیم دولت برای اصلاح نظام قیمتی بنزین در سه سطح، یکی از مهمترین اصلاحات تدریجی اقتصادی در سالهای اخیر به شمار میرود.
این سیاست از یکسو منابع مالی را بهدرستی هدفمند میکند و از سوی دیگر، انگیزه برای مصرف بهینه را افزایش میدهد. در شرایطی که کشور نیازمند حفظ منابع انرژی، کاهش وابستگی و تقویت ریال ملی است، اجرای دقیق و حسابشده این طرح میتواند نقطه عطفی در مدیریت اقتصادی دولت چهاردهم باشد.