سارا مالكی: پیشنهاد راه‌اندازی قطب سوم خودروسازی در كشور اولین بار در سال 89 توسط وزیر صنایع و معادن وقت مطرح شد. در آن زمان علی‌اكبر محرابیان از شرکت گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) خواست شرایط را برای ایجاد قطب سوم خودروسازی کشور فراهم کند.
اگرچه طبق برنامه‌ریزی‌ها، محرابیان زمان تولد قطب سوم خودروسازی را سال 1390 اعلام كرد، اما با گذشت بیش از سه سال از آن موعد یادشده، همچنان ایران‌خودرو و سایپا یكه‌تازان تولید خودرو كشور هستند.
با وجود گذشت مدت زمانی نسبتا طولانی از آنچه در ابتدا برای تولد قطب سوم تولید خودرو پیش‌بینی شده بود، حالا دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی از ایجاد یکی از بزرگ‌ترین سایت‌های تولید خودرو در آسیا، در منطقه آزاد چابهار به‌عنوان قطب سوم خودروسازی خبر می‌دهد.
روز گذشته اکبر ترکان اعلام كرد «قطب سوم خودروسازی کشور در آینده‌ای نزدیک در منطقه آزاد چابهار ایجاد می‌شود و انحصار تولید خودرو از دست دو شرکت خودروسازی «سایپا» و «ایران خودرو» خارج می‌شود.»
تركان اگرچه جزئیات بیشتری از راه‌اندازی قطب سوم خودروسازی در چابهار اعلام نكرده است و فقط به خروج انحصار تولید از دو شركت خودروسازی بزرگ كشور با راه‌اندازی این سایت تولید خودرو اشاره كرده، اما دست‌كم بار دیگر بحث راه‌اندازی «قطب سوم خودروسازی» را زنده كرد. با توجه به اینكه تركان توضیح زیادی در رابطه با چگونگی اجرای این طرح ارائه نكرده است، تنها چیزی كه با قطعیت می‌توان از گفته‌های او استنباط كرد این است كه قطب سوم خودروسازی كشور قرار است در منطقه آزاد چابهار راه‌اندازی شود، نه در اصفهان یا خوزستان كه در سال‌های گذشته شهرهای منتخب برای راه‌اندازی قطب دیگری برای خودروسازی بوده‌اند.
با مطرح شدن احداث قطب سوم خودروسازی در كشور، اصفهان نخستین گزینه برای ایجاد این قطب بود. كمی بعد در حالی این طرح بزرگ صنعتی در اصفهان بایگانی شد كه حتی شاهد برگزاری مجمع تعیین هیات موسسان شرکت خودروسازی در این استان نیز بودیم. در این نشست كه در خرداد ماه سال 1390 برگزار شد، اساسنامه و میزان سرمایه اولیه شرکت بررسی شد. شناخت راهبردها، اهداف صنعتی تولید خودرو برای این قطب صنعتی و همچنین تعیین سرمایه‌گذاران این پروژه نیز از دیگر اتفاقاتی بود كه در این تاریخ بررسی شد. شركت خودروسازی «جی موتور» نیز كه نام آن با الهام از نام قدیمی اصفهان انتخاب شده بود، در تاریخ مذكور به‌عنوان سومین شركت تولید خودرو در كشور معرفی شد، شركتی كه حتی تولید یك دستگاه خودرو را هم به خود ندید.
به این ترتیب اگرچه در آن زمان قرار بود با راه‌اندازی قطب سوم خودروسازی ایران در اصفهان «تحولی بزرگ و مهم در صنعت‌خودرو‌سازی ایران ایجاد شود»؛ اما این استان هرگز شاهد این اتفاق بزرگ نبود.
اما درست یك ماه بعد از تاریخی كه در بالا به آن اشاره شد؛ یعنی در تیرماه 1390 مدیران گروه خودروسازی بهمن در یك نشست خبری اعلام كردند كه این گروه برای ایجاد قطب سوم خودروسازی در استان خوزستان سرمایه‌گذاری كرده است. رئیس سازمان صنایع و معادن استان خوزستان نیز در همان زمان در مورد شرایط رشد خودروسازی در این استان گفت: «استان خوزستان با داشتن سه شركت قطعه‌ساز فعال، ظرفیت تبدیل شدن به قطب سوم خودروسازی ایران را دارد.» این مقام مسوول در استان خوزستان در آن روزگار عقیده داشت «خوزستان ظرفیت تبدیل شدن به قطب اول خودروسازی كشور را هم دارد؛ اما هدف‌گذاری این است كه این استان با عنوان قطب سوم و رسیدن به ظرفیت 150 هزار دستگاه در دو سال وارد خودروسازی شود.»
تولید خودروهای سنگین و تجاری در منطقه آزاد این استان و تولید خودروهای سبك در اهواز نیز از دیگر برنامه‌های قطب سوم خودرو در استان خوزستان بود.
سومین گزینه برای قطب سوم
حالا درست سه سال از آخرین اظهارنظرها در رابطه با احداث سایت تولید خودرو در یكی از استان‌های اصفهان و خوزستان به‌عنوان قطب سوم خودروسازی كشور می‌گذرد. در حالی‌كه طی مدت زمان اعلام شده هیچ كدام از این دو استان میزبان قطب سوم خودروسازی نبوده‌اند، مشاور ارشد رئیس‌جمهور، چابهار را به‌عنوان قطب سوم خودروسازی كشور معرفی می‌كند و تاكید دارد كه «به زودی بزرگ‌ترین تولیدكننده خودرو در آسیا» در این منطقه راه‌اندازی خواهد شد.
هرچند بسیاری از كارشناسان عقیده دارند خودروسازی در كشور ما انحصاری است و راه‌اندازی کارخانه ای دیگر به‌عنوان قطب سوم تولید خودرو می‌تواند این انحصار را از بین ببرد، اما اینكه این قطب سوم چگونه و با چه كیفیتی قرار است تولید خودرو در كشور را انحصارزدایی كند، خود موضوع مهمی به‌نظر می‌رسد كه تركان در گفته‌های كوتاه خود اشاره‌ای به آن نكرده است. راه‌اندازی قطب سوم تولید خودرو، به‌عنوان طرحی كه در زمان مطرح شدنش بسیار جدی به‌نظر می‌رسید، حالا بیشتر به آرمانی می‌ماند كه هرازچندگاه به‌عنوان راهكاری برای انحصارزدایی از صنعت‌خودرو مطرح و پس از مدتی به فراموشی سپرده می‌شود.
اگرچه خودروسازان عقیده دارند با وجود شركت‌های متعدد خصوصی تولید خودرو در كشور «انحصار» در صنعت‌خودرو بی‌معنا است، اما با داغ شدن دوباره بحث قیمت‌گذاری، عضو ناظر شورای رقابت كسی بود كه بحث ایجاد قطب سوم خودروسازی را بار دیگر مطرح كرد.
چندی قبل حسین گروسی با اشاره به اینکه تا زمانی که قطب سوم خودروسازی کشور راه اندازی نشود، رقابت، افزایش تولید و کاهش قیمت خودرو حاصل نخواهد شد گفته بود با راه اندازی قطب سوم خودروسازی قطعا قیمت خودرو نیز متعادل خواهد شد؛ چراکه با رشد تولید و افزایش تیراژ این روند در قیمت خودرو تاثیر خواهد گذاشت.
گروسی با انتقاد از واردات خودروهای بی‌کیفیت به کشور تاكید كرده بود: «به جای واردات اینگونه خودروها، اگر قطب سوم خودروسازی کشور راه‌اندازی شود، رقابت بین خودروسازان بیشتر شده و توسعه صنعت‌خودرو اجرایی می‌شود.»
گفته‌های گروسی در حالی است كه كارشناسان عقیده دارند چنانچه قطب سومی وارد صنعت‌خودرو كشور شود، یكی از دو خودروسازی ایران‌خودرو یا سایپا با زیان‌های بیشتری مواجه خواهند شد.
خودروسازان نیز در این میان با اشاره به اینكه در كشوری مانند ژاپن یا كره نیز فقط دو خودروساز بزرگ وجود دارد و تنها در برخی كشورهای اروپایی كه شركای خارجی دارند بیش از دو خودروساز وجود دارد، انحصار در صنعت‌خودرو را تصوری نادرست و ایجاد قطب سوم را غیرضروری می‌دانند.
اما آیا با راه‌اندازی قطب سوم تولید خودرو در كشور، رقابت و كیفیت دستاورد قطعی انجام این كار خواهد بود؟
قطب سوم؛ تولید ملی یا مونتاژكاری؟
عضو هیات‌مدیره انجمن قطعه‌سازان در رابطه با چگونگی اجرای ایده قطب سوم خودروسازی در كشور به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: از نظر قانونی هیچ مانعی برای كسی كه بخواهد خودروسازی راه‌اندازی كند وجود ندارد، اما چیزی كه مهم است این است كه خودروسازی كار راحتی نیست، سرمایه‌گذاری كلان و قدرت پیش‌بینی بالایی می‌خواهد، شاید به همین دلیل هم بوده كه تا كنون قطب سوم راه‌اندازی نشده است.
محمدرضا نجفی‌منش در پاسخ به این سوال كه آیا اجرای قطب سوم خودروسازی در چابهار را ممكن می‌دانید، می‌گوید: قطعه‌سازان برای تامین قطعه هیچ مشكلی ندارند و می‌توانند هر قطعه‌ای را كه برای ایجاد قطب سوم نیاز است تولید و تامین كنند اما به هر حال چون خودرو كالایی است كه تولید آن تخصص زیادی می‌طلبد، بهتر است در جایی راه‌اندازی شود كه نیروی فنی لازم را داشته باشد در غیر این صورت توجیه اقتصادی لازم را نخواهد داشت.
او در ادامه می‌گوید: برای صنایعی مانند نفت یا پتروشیمی حتما نیاز است كه در شهرهای جنوبی سرمایه‌گذاری انجام شود؛ اما به‌نظر می‌رسد برای صنعتی مانند خودرو، نیروهای متخصص بیشتر در استان‌های مركزی باشند؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد اگر راه‌اندازی قطب سوم خودروسازی حتمی است، بهتر است در استان‌های مركزی راه‌اندازی شود، زیرا انتقال نیرو از استان‌های مركزی به چابهار به خودی‌خود هزینه نیروی انسانی را زیاد می‌كند. گفته‌های نجفی‌منش در رابطه با مكان‌یابی مناسب برای راه‌اندازی قطب سوم خودروسازی در چابهار در حالی است كه یك مدیر ارشد در صنعت‌خودرو نیز نظر مشابهی با او دارد.
این مدیر ارشد به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: باید دید هدف از ایجاد قطب سوم خودروسازی در چابهار چیست؟ آیا قرار است مشكلی را از چابهار حل كنیم و برای مردم آن منطقه توجهی ویژه قائل شویم یا اینكه قرار است به این واسطه آنطور كه گفته می‌شود انحصار در صنعت‌خودرو شكسته شود. كارشناسان در كنار اشاره به مكان‌یابی مناسب برای اجرای چنین پروژه‌ای عنوان می‌كنند كه راه‌اندازی قطب سوم اگر قرار باشد با تكیه به تولید ملی انجام شود، باید دست‌كم تا 30 درصد داخلی‌سازی شود و بخشی از تولیدات آن نیز به خارج از كشور صادر شود تا دارای توجیه اقتصادی باشد.
چین، شریك احتمالی قطب سوم
یك سال بعد از مطرح شدن احداث قطب سوم خودروسازی در كشور با همكاری ایدرو، رئیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران اعلام كرد این سازمان استراتژی خاصی برای ایجاد قطب سوم خودروسازی در كشور ندارد.
بعد از این اظهارنظر غلامرضا شافعی، در آبان ماه 1390 یعنی كمتر از یك سال بعد از طرح پیشنهاد ایجاد قطب سوم خودروسازی در كشور، شنیده شد كه پروژه قطب سوم خودروسازی کشور قرار است با یک شرکت چینی پیش برود.
حالا هم با توجه به شرایط سیاسی كشور و تحریم‌هایی كه هنوز از سر راه اقتصاد و صنعت كشور برداشته نشده است، چین محتمل‌ترین گزینه از سوی كارشناسان برای شراكت است.
یك مدیر ارشد صنعت‌خودرو در رابطه با سرمایه‌گذاران احتمالی این طرح می‌گوید: گزینه‌های سرمایه‌گذاری در این طرح شامل دولت، بخش خصوصی و مشاركت بخش خصوصی یا دولتی به همراه یك سرمایه‌گذار خارجی است.
او در توضیح بیشتر می‌گوید: سرمایه‌گذاری دولتی با توجه به شرایط اقتصادی كشور منتفی به‌نظر می‌رسد، بخش خصوصی نیز در ابتدا بازار را بررسی می‌كند و قدم در این راه می‌گذارد كه با توجه به شرایط فعلی موجود در كشور بعید می‌دانم بخش خصوصی قدرتمندی در كشور قادر به ورود به این بخش باشد، می‌ماند سرمایه‌گذار خارجی كه بعید می‌دانم جز چین الان كشور دیگری وارد این سرمایه‌گذاری شود، ضمن اینكه به‌نظر می‌رسد اگر سرمایه‌گذار خارجی قصد ورود به صنعت‌خودروی كشور را داشته باشد، ترجیح می‌دهد با ایران‌خودرو یا سایپا كه در كشور بازار و پیشینه‌ای برای خود دارند وارد شراكت شوند.
این مدیر ارشد از آنجا ورود چین به این پروژه را حتمی می‌داند كه پیش از این صحبت از ورود چین به این پروژه وجود داشته است. با توجه به شرایط تحریمی فعلی، گزینه‌ای جز چین وجود نخواهد داشت.
بر این اساس با توجه به اینكه ایده قطب سوم خودروسازی بعد از مطرح شدن توسط مسوولان در همان ابتدای كار رها شد، حالا نیز كارشناسان امیدی به اجرایی شدن آن ندارند. دبیر انجمن قطعه‌سازان در رابطه با راه‌اندازی قطب سوم خودروسازی در چابهار می‌گوید: ایجاد یك قطب دیگر خودروسازی در منطقه آزاد بد نیست، اما باید دید این كار قرار است به‌صورت مونتاژكاری انجام شود یا با تكیه بر تولید داخلی؟ از سوی دیگر ضروری است كه برای راه‌اندازی این قطب، هر اقدامی كه انجام می‌شود، بر اساس چارچوب سند چشم‌انداز 1404 پیش برود. حال با توجه به منتفی شدن ضمنی طرح ایجاد قطب سوم خودروسازی کشور در سال‌های گذشته، باید دید مشاور ارشد رئیس‌جمهور چه طرحی برای راه‌اندازی طرح قطب سوم خودروسازی كه در زمان خود طرحی شكست‌خورده محسوب می‌شده است، در نظر دارد.